قولنامه؛ قولی که قول شد

قولنامه؛ قولی که قول شد

قولی که قول می شود؟!

بسیاری از ما خواسته یا ناخواسته هر روز با مسایلی اقتصادی و معاملات تجاری در گیر هستیم . خرید ، فروش ، معامله یا قراردادهای کاری از این دست موارد هستند که همچون تار و پود فرش در زندگی امروزی ما از گذشته دور گره خورده اند.

اما ایا واقعا در مبحث تجارت و بازار کسب و کار با به کار گیری انواع و اقسام قول و قرار ها ، ضمانت ها و اسناد توانسته ایم به طور کامل حقوق و منافع مالی خودمان را حفظ و تضمین کنیم؟ بدون تردید در باره این موضوع یعنی خرید و فروش یا بطور کلی معاملات بازرگانی شنیده ایم که می گویند: در گذشته فلانی یک تار سبیل گرو می گذاشت و معامله ای را انجام می داد.

اگرچه در حال حاضر گرو گذاشتن یک تار سبیل برای تحقق معامله یا تجارتی زیاد برایمان معقول نیست اما این عبارت از اهمیت وفا به عهد سخن گفته و اعتبار حرف بین خریدار و فروشنده را برایمان روشن می کند  شاید در معاملات و بازار خرید و فروش امروزی ما مبحث ضمانت یا بحث قول و قرارهای بین فروشنده و خریدار همیشه ذهنمان را درگیر کرده و باعث نگرانی شده است ، اما به هر حال همیشه انسان به دنبال تسهیل شرایط تجاری خود راهکارهایی هم ابداع کرده است تا علاوه بر قطعیت انجام معامله ، امنیت آن برای خریدار و هم برای فروشنده کالا یا خدمات مهیا شود.

در این زمینه هرچه جوامع بشری گسترده تر شد و حجم داد و ستددهای تجاری و مالی بین مردم بیشتر و بیشتر گسترش یافت تار سبیل جای خود را به ضمانت دیگران ، دست خط یا چک و سفته داد و در نهایت پای قراردادهای تجاری به میان آمد. هرچند هنوز هم خوشحسابی و اعتبار افراد در بازار تجاری ما کارکردی بیش چک ، سفته یا قراردادهای مرسوم دارد، اما در بحث خرید و فروش عامه مردم عادت کرده اند قول و قرارشان را مکتوب کنند و به جای تکیه بر حرف که به قول معروف باد هواست دوری گزینند.

بنابراین برای مکتوب کردن قول و قرار در معامله ای بین خریدار و فروشنده یا حتی کارگر و کارفرما، قولنامه‌ای شد در دست طرفین که از همان ابتدای حضورش تا کنون اما و اگرها و حاشیه های بسیاری را در زندگی مالی و تجاری دارندگانش ایجاد کرده است. قولنامه که در واقع از به هم پیوستن دو کلمه قول علاوه بر نامه به وجود آمده اگرچه نامه ای دلگرم کننده مبنی بر انجام معامله کالا یا هر فعالیت اقتصادی دیگر بین طرفین است ولی گاهی هم در انجام وظیفه خود نافرجام است و در بین صفحات پرونده های قضایی جا خشک کرده  و باعث دردسر دارنده خود می شود.

قولنامه چیست و از چه زمانی بین خریدار و فروشنده رد و بدل شد؟

بدون تردید برایمان پیش امده که قصد انجام معامله یاکاری را داشته باشیم ولی شرایط این کار هنوز برایمان مهیا نباشد به عنوان مثال قصد خرید اتومبیلی داریم و اتومبیل دلخواهمان را نیز یافته ایم ولی هنوز کل مبلغ آن را در اختیار نداریم یا اینکه فروشنده امکان تحویل اتومبیل را هنگام انجام معامله به خریدار را ندارد و از سوی دیگر هر دو طرف یعنی فروشنده و خریدار نگران از دست رفتن شرایط معامله هستند . اینجاست که پای قولنامه به میان می‌آید و در واقع عهدی مبنی بر انجام معامله در تاریخ و مکانی مشخص مکتوب شده و طرفین یعنی خریدار و فروشنده پای آن را امضاء می کنند این برگه همان قولنامه معروف است که گاهی هم قولش ، قول نیست . بیشتر ما قولنامه را فقط هنگام خرید و فروش ملک یا اتومبیل می شناسیم. اما به یاد داشته باشیم که این قول و قراری که مکتوب شده و نام قولنامه را به خود گرفته کارکردهای دیگری به غیر از خرید و فروش ملک و اتومبیل هم دارد.

اما اگر بخواهیم زمان دقیقی برای ورود قولنامه به زندگی تجاری خودمان متصور شویم باید اینگونه تصور کنیم که از زمانی که جوامع بشری شکل گرفته اند و داد و ستدهای زیادی بین اقوام مختلف با یکدیگر صورت گرفت قولنامه های مختلفی همراه ما بوده است و تا کنون نیز به حیات خود را ادامه داده اند.

شاید بتوان تاریخ تنظیم قولنامه که معمولا دارای 10 ماده مشخص و اصلی است را در قرن بیستم قبل از میلاد و قانون حمورابی دانست آنهم به دلیل اینکه از این زمان اسناد و اجاره نامه های خشتی یا سفالی بسیاری به دست آمده که گواهی بر رواج نوشتن و مکتوب کردن قول و قرار بین خریدار و فروشنده هستند. به عنوان مثال در یکی از خشت های سفالی که در نزدیکی سرپل ذهاب کرمانشاه کشف شده قباله ای مربوط به زمینی زراعی به دست آمده معمولا اینگونه قباله ها در دو نسخه تهیه می شدند  یکی روی زمین مورد معامله نصب می شد و دیگری نزد صاحب زمین قرار می گرفت و هنگام معامله بعدی خشت یا سفال مالک قبلی شکسته شده و سندی جدید برای مالک جدید آن تهیه می شد اما در نمونه ای  دیگر قراردادی مبنی بر تحویل 25هزار قطعه خشت است که در آن فروشنده متعهد شده که مورد معامله را در محل کارش و پس از مدتی مشخص به خریدار تحویل دهد.

اگرچه از همان ابتدای پیدایش قولنامه امتیاز صدور قولنامه ها و ثبت آنها از ابتدا در اختیار دولت ها و افرادی خاص بوده است، اما از زمان تشکیل جوامع بشری قولنامه را در زندگی تجاری انسان حتی به حرف نیز می توان جست و جو کرد و با رشد و گسترش سطح سواد در جامعه بشر می توان رسمیت بیشتری به آن داد  تا جایی که برای اولین بار ناصرالدین شاه فرمان تشکیل اداره ای مبنی بر ثبت سناد داد و زمینه رسمیت بخشیدن به قولنامه ها و اسناد بین مردم را در ایران فراهم کرد. بنابراین شاید بتوان زمان رسمی شدن قولنامه به جای تار سبیل و خشت و سفال را در ایران همین دوره دانست.

قولنامه یا مبایعه نامه مسئله این است؟

اگر از زمان ورود قولنامه به زندگی تجاری خودمان بگذریم شنیدن دو کلمه در انجام معاملات یعنی قولنامه و مبایعه نامه باعث شده که ذهن بسیاری از ما به آنها مشغول شود کلماتی که بخصوص در هنگام خرید و فروش خودرو و املاک با آنها سرو کار داریم .

به راستی این دو سند با یکدیگر چه تفاوتی دارند این سئوالی است که پاسخ آن اگرچه نیازمند دانستن مسایل حقوقی دقیق است و بسیاری از حقوقدانان معتقدند که نباید صرفا به معنی لغوی آنها توجه نمود ، اما در عرف جامعه شاید بتوان پاسخی مناسب برایش بیابیم. همانطور که می دانید قولنامه حاصل ترکیب دو کلمه قول علاوه بر نامه است بنابراین نوشته ای است غالبا عادی و حاکی از توافق بر واقع ساختن عقدی بین طرفین است و  گاه گاهی هم فقط قول مکتوب شده ای بین دو نفر درباره انجام کاری در زمان و مدتی مشخص است .

اما مبایعه نامه که ریشه عربی آن باعث شده این نوع سند علاوه بر الزام انجام تعهد بین خریدار و فروشنده کمی هم محکمه پسندتر باشد، دقیقا حاکی از خرید یا فروش چیزی است که در آن باید قید شده باشد. بنابراین شاید بتوان تفاوت هایی هم از نظر قانونی و هم عرف جامعه  بین آنها در نظر گرفت اگرچه که قولنامه هم می توان برای خرید و فروش کالا یا هر چیز دیگری که قابل معامله باشد  تنظیم شده و مورد استفاده قرار گیرد در صورتی که بتوانیم کاملا طبق مواد و تبصره های آن موضوع و مبلغ و بطور کلی تمامی اطلاعات معامله را در آن قید کنیم. پس نباید هرگز فراموش کنیم که قولنامه کارکردی عمومی تر از مبایعه نامه که صرفا در خرید و فروشها از آن استفاده می شود ، داشته و دارد.

حالا که تقریبا با کلمات قولنامه و مبایعه نام و البته وجه قانونی آنها آشنا شدیم بد نیست که از انواع و اقسام آن نیز کمی بیشتر بدانیم . بطور کلی هر عهدی که مکتوب شده باشد را می توان در لفظ قولنامه دانست . خرید و فروش ملک، خودرو، زمین های کشاورزی ، سهم آب نهر یا چاه، برداشت محصول ، ازدواج ، شراکت ، وقف نامه یا حتی قراردادهای کاری را می توان در مقوله قولنامه گنجاند. هرچند برخی از این قول و قرارها معمولا بین افراد و به صورت عادی تنظیم شده و تنها با امضا یک یا دو شاهد کار تمام می شود اما برخی دیگر مثل قولنامه خرید ملک یا خودرو بدون تردید باید به صورت رسمی و محضری تنظیم شوند. در غیر این صورت ممکن است در آینده و برای مراحل قانونی مالکیت مورد معامله دچار مشکل شویم. به طور کلی به یاد اشته باشیم که ملاک قانونی ، تنظیم و ثبت اسناد در دفتار اسناد رسمی است پس اگر لازم است حتی قول و قرارهای معمولی را که به آنها نیاز داریم به صورت قانونی و محضری ثبت کنیم تا قولمان قول بماند و هرگز دچار دردسر نشویم.

ممکن است که بگویید املاک و مستغلات قولنامه ای پس کجای کار هستند برای یافتن پاسخ اگر از شهرها کمی دورتر برویم و در جوامع روستایی به دنبال یافتن پاسخ باشیم در می یابیم که به دلیل عدم دسترسی آسان به دفاتر اسناد رسمی و البته مراکز قانونی ثبت قولنامه این شوراها و ریش سپیدان محلات هستند که با امضاء و تاییدشان به قولنامه ها ی معمولی رسمیت خواهند بخشید و در واقع ملاکی برای صدور احتمالی احکام قضایی در آینده می شوند.

چه کار کنیم قولمان، قول بماند

با توجه به همه گیر شدن استفاده از قولنامه و مبایعه نامه ها در داد و ستدد های امروزی جامعه ما شاید دردسرهایی هم در این زمینه برای دارندگان آنها ایجاد شده باشد اما طبق نظر کارشناسان امر یعنی حقوقدانان می توان با استفاده از راه کارهای بسیار ساده ای این مشکلات را به حداقل رساند و مانع از ارجاع قول و قرارهایمان به محکمه شد.

نکاتی برای خریداران قبل از امضای قولنامه یا مبایعه نامه

1.        قبل از اینکه قول و قرار خودتان را برای خرید مورد معامله مکتوب کنید و پایش را امضاء کنید از سلامت مورد معامله کاملا آگاه باشید

2.        مطمئن شوید که مورد معامله شما در رهن بانک یا هر مرکز دیگری نباشد

3.        اگر از سوی مالک کالا وکیلی قولنامه را امضاء خواهد کرد از اعتبار وکالت نامه او برای فروش مورد معامله کاملا آگاه شوید

4.        در مورد خرید اموالی که به ارث رسیده اند دقت کنید که هنگام مکتوب کردن قول و قرارتان و امضاء قولنامه باید امضائ تمامی وراث را داشته باشید یا اینکه همه آنها به یکی دیگر از وراث یا نماینده قانونی خودشان برای معامله و فروش مورد معامله وکالت داده باشند.

5.        یقین پیدا کنید که فروشنده هیچ منعی برای انجام معامله ندارد و به قول معروف ممنوع المعامله نیست.

6.        در معاملات با افراد مسن و پیر دقیق باشید و از سلامت روانی آنها کاملا مطمئن شوید

7.        از پرداخت کل مبلغ معامله قبل از دریافت و تصاحب مورد معامله جدا خودداری نمایید

8.        اگر مورد معامله ملک است یقین حاصل کنید که آن دارای مستاجر نباشد یا اگر هست با مستاجر هماهنگ کنید و ببنید در جریان انجام این معامله بوده و یا حق و حقوق قانونی خود را از مالک قبلی دریافت کرده یا خیر. البته شرط تخلیه شدن و یا تخلیه بودن ملک را نیز می توان در قولنامه گنجاند

9.        هر گونه پرداخت به مالک را مستند کنید و در صورت امکان از طریق پرداخت با چک که در آن مورد پرداخت قید شده باشد اقدام نمایید.

10.    در قولنامه برای تحویل مورد معامله حتما زمان و مکان مشخصی را قید نمایید در مورد ملک زمان و دفترخانه ای را مشخص کنید

11.    در مورد خرید املاک دقت کنید که ملک مورد معامله شما مشکلی از بابت اداره ثبت نداشته باشد.

اما آنچه فروشندگان باید قبل از امضای قولنامه بدانند

1.        در مورد توان مالی خریدار اطمینان حاصل نمایید

2.        قبل از دریافت کل مبلغ مورد معامله را تحویل ندهید.

3.        اگر بخشی از مبلغ مورد معامله را دریافت کردید برای پرداخت مابقی مبلغ مورد معامله زمان و مکان مشخص کنید .

4.        بندی مبنی بر اینکه اگر خریدار نتوانست به تعهدات خود عمل کند جهت فسخ قرارداد اضافه نمایید

5.        قبل از امضاء قولنامه کلیه مشخصات مورد معامله و البته شرایط آن را مطالعه کنید

6.        توصیه مهم به فروشندگان این است که اگر مبلغ معامله را به صورت چک از خریدار تحویل می گیرند در صورت عدم وصول چک فقط درباره برگشت خوردن چک می توانید اقدام نمایید. بنابراین سعی کنید همیشه تبصره ای در این زمینه برای قولنامه خودتان درنظر بگیرید.

انواع قولنامه

قولنامه ای که شیرین می شود – شیرین ترین قولنامه

همگی معتقدیم که ازدواج معامله نیست و خوشبختی ملاک هر وصلتی بین زوجین است، اما سندی در این بین باید تنظیم شود که نمونه ای از کارکردهای قولنامه در جامعه ما است. این روند از زمانی که مراسم خواستگاری انجام می شود و پای قول و قرار و انجام تعهدات طرفین به میان می آید ؛ آغاز می شود و کمی موضوع رنگ و بوی متفاوتی به خود می گیرد . طبق رسوم و آداب جامعه ما پس از برگزاری مراسم خواستگاری و در هنگام انجام مراسم بله بران لیستی از تعهدات طرفین یعنی عروس و داماد توسط ریش سپیدان مجلس تنظیم شده که به سیاهه معروف است ، این لیست شامل میزان مهریه ، شیربها یا هر موضوع مورد مطالبه دو طرف بوده و در نهایت توسط بزرگان خانواده ها امضاء می شوده و همان موارد مبنایی برای ثبت در سند ازدواج خواهند شد اما برخی از موارد که قالبیت انتقال انها از برگه سیاهه به سند ازدواج نیست در همان لیست تهیه شده یا سیاهه مانده و در صورت لزوم می تواند مبنای صدور احکامی از سوی مراکز قضایی در اینده باشد.

نامه ای که وقف نامه می‌کند

یکی دیگر از انواع کاربرد قولنامه در باره وقفنامه ها است. بطور کلی وقف نامه نوشته ای است که واقف در آن مورد وقفی و نحوه استفاده از آن را قید می کند و موارد درآمد و سود حاصل از کارکرد اجتماعی آن را در اختیار عمومی یا شخصی می گذارد. از قدیم این نوع وقفنامه به صورت عادی تنظیم می شد و به تایید روحانیون و افراد مورد اطمینان جامعه می رسید ولی امروزه این نوع سند که می توان آن را در ردیف همان قولنامه های کاری دانست رنگ و بویی رسمی به خود گرفته اند و بسیاری از آنها در دفاتر اسناد رسمی و سازمان های مربوطه به ثبت خواهند رسید .

طبق اسناد تاریخی شاید هیچ دوره ای از تاریخ ایران را در زمینه موقوفات همانند دوره صفویه نمی‌توان یافت چون در این دوره شاهد انجام موقوفات گسترده ای بوده ایم و به واسطه سنت و اقدامات خیر اماکن و مستغلات زیادی برای مصارف خیریه وقف شده و بسیاری از آنها هم هنوز هم پابرجا و مورد استفاده قرار دارند. در این دوره باتوجه به حجم بالای وقف توسط خانواده سلطنتی همه کارکنان دولتی این رویه را پیش گرفتند که می توان از میان آنها می توان به گنجعلی خان زیک حاکم مقتدر کرمان در همین دوره اشاره کرد که طی دوران حکومت خود مقادیر زیادی از زمین های کشاورزی و خانه های خود را وقف امور عامله کرد.

از دیگر موقوفات مهم و البته خبرساز ایران می توان به وقفنامه آقای نجمی در اصفهان اشاره کرد که تاریخ تنظیم آن مربوطه به پنجم ربیع الثانی سال 1332 هجری قمری بوده و در آن 25 مورد وقف به امور خیریه صورت گرفته است.

اما مشهورترین و یا بطور کلی جهانی ترین وقف نامه ایرانی مربوط به وقفنامه ربع رشیدی به عنوان اثر ثبت شده در یونسکو است این وقفنامه که در زمان غازان خان ایلخانی برای اداره مراکز علمی و پژوهشگاهی و البته درسی صادر شده و در ان فهرست دقیق از موقوفات که در ایران ، عراق ، سوریه ، افغانستان ، گرجستان قرار دارند و در آمد آنها و بطور کلی چگونگی اداره آنها آمده است . نسخه اصلی و خطی آن در 382 صفحه هم اکنون در کتابخانه مرکزی تبریز نگهداری می شود.

البته شاید بتوان یکی از بزرگترین موقوفات ایران را مربوط به حاج حسین آقا ملک که طی 7 فقره وقفنامه را از سال 1316 تا 1340 صورت گرفته و شامل 63000 هکتار املاک و اراضی کشاورزی بوده که به استان قدس رضوی وقف شده را نام برد در این وقفنامه از 104 حلقه چاه ، کتابخانه ، مراکز آموزشی و بهداشتی و تولیدی مثل گاوداری به عنوان املاک موقوفه یادشده است.

پس از آن اگر هنوز علاقمند هستید نمونه های مکتوب و البته سفالین وقف نامه های تهرانی را در این شهر ببینید می توان به موقوفاتی همچون مساجد و اماکن متبرکه و البته تجاری در گوشه و کنار این کلان شهر سری بزنید که برخی از آنها عبارتند از

مسجد امام خمینی (شاه سابق در تهران) و مسجد و مدرسه عصارباشی در خیابان 15 خرداد . در متن وقف نامه این مسجد آمده که املاک منتهی به مسجد و دکاکین و یک باب حمام و کلیه درآمد حاصل از آن وقف شده است .

وقف حاج سید باقر لاریجانی واقع در بازارچه قریب در منطقه دروازه شمیران قدیم ، قهوه خانه و سه باب مغازه و یک باب خانه از دیگر موقوفات تهران است.

مسجد سید الشهداء (معذالدوله) در جنوب خیابان امیرکبیر، مسجد آقا محمود (حکیمباشی) در خیابان 15 خرداد نیز از دیگر موقوفات مهم در تهران است.